Αθήνα, 11/1/2023
Τα αποτελέσματα της COP15. Θα κατορθώσουμε άραγε να προστατεύσουμε την παγκόσμια βιοποικιλότητα;
Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τη Βιολογική Ποικιλότητα (UN Convention for Biological Diversity-CBD) είναι μια διεθνής σύμβαση για τη διατήρηση της παγκόσμιας βιοποικιλότητας, τη βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων και τη δίκαιη κατανομή των οφελών από τη χρήση των γενετικών πόρων. Τέθηκε σε ισχύ τον Δεκέμβριο του 1993 και την έχουν υπογράψει 196 χώρες, με σημαντική εξαίρεση τις ΗΠΑ. Στόχος της είναι να αντιμετωπίσει τις απειλές για τη βιοποικιλότητα, συμπεριλαμβανομένης και της κλιματικής αλλαγής, μέσω της επιστημονικής αξιολόγησης, της παροχής εργαλείων και κινήτρων, της μεταφοράς τεχνογνωσίας και καλών πρακτικών και της, όσο το δυνατόν ευρύτερης, συμμετοχής όλων των ενδιαφερομένων μερών, με ιδιαίτερη έμφαση στις τοπικές κοινότητες και τους αυτόχθονες πληθυσμούς.
Το Πρωτόκολλο της Καρθαγένης για τη βιοασφάλεια και το Πρωτόκολλο της Ναγκόγια για την πρόσβαση στους γενετικούς πόρους και τον δίκαιο και ισότιμο καταμερισμό των οφελών από αυτούς είναι συμπληρωματικές συμφωνίες στο πλαίσιο της CBD, που ισχύουν από το 2003 και 2014 αντίστοιχα.
Η 15η διάσκεψη των Συμβαλλομένων Μερών της CBD (COP15) έγινε στο Μόντρεαλ του Καναδά, μεταξύ 7-12/12/2022, υπό την προεδρεία της Κίνας, σε μια περίοδο δραματικής και επιταχυνόμενης μείωσης της βιοποικιλότητας εξ αιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση[1] της Διακυβερνητικής Πλατφόρμας Επιστήμης και Πολιτικής για τη Βιοποικιλότητα και τις Υπηρεσίες Οικοσυστημάτων (IPBES), περίπου ένα εκατομμύριο είδη απειλούνται με εξαφάνιση, πολλά από τα οποία θα χαθούν μέσα στις επόμενες δεκαετίες.
Μετά από έντονες και σκληρές διαπραγματεύσεις, οι εκπρόσωποι 188 χωρών συνδιαμόρφωσαν το Παγκόσμιο Πλαίσιο για τη Βιοποικιλότητα (Global Biodiversity Framework-GBF), μια δέσμη μέτρων που πολλοί χαρακτήρισαν ιστορική. Το Πλαίσιο θέτει τέσσερεις βασικούς άξονες και 23 στόχους που πρέπει να κατακτηθούν ως το 2030.
Ως μεγαλύτερη επιτυχία της διάσκεψης αναγνωρίζεται ο στόχος 2 για 30×30, δηλαδή η πρόβλεψη για αποτελεσματική διαχείριση και διατήρηση ως το 2030 τουλάχιστον του 30% των παγκόσμιων χερσαίων, υδάτινων, παράκτιων και θαλάσσιων οικοσυστημάτων, με έμφαση σε σημαντικές για την ποικιλότητα περιοχές, κάτι που ήταν απαίτηση πολλών χωρών. Προς το παρόν προστατεύεται μόνο το 17% των χερσαίων και το 10% και θαλάσσιων περιοχών του πλανήτη, συνεπώς το 30% είναι μια ουσιαστική αύξηση. Ο παγκόσμιος χαρακτήρας του στόχου θα δώσει τη δυνατότητα προστασίας σημαντικών οικοσυστημάτων, όπως τα τροπικά δάση του Αμαζονίου, της Ινδονησίας και της κεντρικής Αφρικής. Σχετικές είναι και οι προβλέψεις για πλήρη ή προχωρημένη αποκατάσταση τουλάχιστον του 30% των υποβαθμισμένων χερσαίων, υδάτινων, παράκτιων και θαλάσσιων οικοσυστημάτων (στόχος 3). Ο στόχος 3 αναγνωρίζει ακόμη την κυριότητα, τα δικαιώματα και τις παραδοσιακές πρακτικές αυτόχθονων πληθυσμών στο πλαίσιο της βιώσιμης διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών, συμπεριλαμβανομένης και της συμμετοχής τους στη λήψη αποφάσεων. Αυτά τα δικαιώματα ήταν συχνό σημείο αντιπαράθεσης, καθώς είναι διάχυτη η δυσπιστία για την «περιχαρακωμένη διατήρηση» (fortress conservation)[2], μια δυτικότροπη αντίληψη που συχνά οδηγεί στην απομάκρυνση πληθυσμών ώστε οι προστατευόμενες περιοχές να μείνουν «ανεπηρέαστες», όταν αυτοί ακριβώς οι άνθρωποι διατήρησαν τον χαρακτήρα των περιοχών μέσα από τις αειφορικές πρακτικές τους.
Σε ότι αφορά την προστασία ειδών, την τελευταία στιγμή προστέθηκε στόχος για τη σημαντική μείωση του κινδύνου εξαφάνισης ειδών ως το 2030 (στόχος 4), χωρίς όμως ποσοτικό δείκτη. Υπάρχει επίσης αναφορά για βιώσιμη απόληψη, εκμετάλλευση και εμπόριο άγριων ειδών (στόχος 5), και πάλι χωρίς ποσοτικό δείκτη. Αντίθετα, οι αναφορές που υπήρχαν στα αρχικά κείμενα για αύξηση της πληθυσμιακής πυκνότητας ειδών και για αύξηση της έκτασης των φυσικών οικοσυστημάτων κατά τουλάχιστον 5% αφαιρέθηκαν από το τελικό. Αν και οι εκπρόσωποι των χωρών αποδέχονται την απουσία συγκεκριμένων ποσοτικών δεικτών ως αναγκαία απόρροια των πολιτικών συμβιβασμών, οι επιστήμονες και οι οργανώσεις θεωρούν ότι η έλλειψη αυτή αποδυναμώνει την εφαρμογή και δυσχεραίνει τη συμμόρφωση των χωρών και την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων. Επίσης, ο όρος «nature positive», τον οποίο οι επιστήμονες παρουσίασαν ως αντίστοιχο του κλιματικού «net zero» για τη βιοποικιλότητα, δεν έγινε τελικά δεκτός στο τελικό κείμενο.
Ο στόχος 6 αναφέρεται στην παρεμπόδιση της εγκατάστασης ξενικών ειδών προτεραιότητας, τη μείωση κατά τουλάχιστον 50% άλλων ήδη εγκατεστημένων εισβολικών ειδών και την πλήρη απομάκρυνση ξενικών ειδών από νησιά και άλλες σημαντικές περιοχές.
Ο στόχος 7 προβλέπει μείωση της ρύπανσης από όλες τις πηγές και μείωση κατά 50% των κινδύνων από τη χρήση ζιζανιοκτόνων και αγροχημικών. Αν και η πρόβλεψη για τα φυτοφάρμακα είναι σημαντική, αξίζει να επισημανθεί ότι αναφέρεται σε μείωση του κινδύνου από τη χρήση τους και όχι σε μείωση αυτής καθαυτής της χρήσης τους. Επίσης, το τελικό κείμενο αποδυναμώθηκε σε ότι αφορά τη ρύπανση από πλαστικά, καθώς γίνεται αναφορά μόνο σε «περιορισμό της» χωρίς ποσοτικό δείκτη.
Οι γενετικές πληροφορίες (Digital Sequence Information-DSI) ήταν ένα από τα κυρίαρχα θέματα της COP15. Οι γενετικοί πόροι έχουν πολλές εμπορικές και μη εφαρμογές, όπως τα φαρμακευτικά προϊόντα, η βελτίωση καλλιεργειών, η ταξινομική ανάλυση και η αντιμετώπιση των ξενικών ειδών, και οι χώρες του παγκόσμιου νότου, που φιλοξενούν την υψηλότερη βιοποικιλότητα, ζητούσαν συμμετοχή στα κέρδη που, ως τώρα, καταλήγουν κυρίως σε πολυεθνικούς κολοσσούς. Οι συμμετέχοντες συμφώνησαν, με τον στόχο 13, να δημιουργηθεί, μέσα στο Πλαίσιο, ένας μηχανισμός για την δίκαιη κατανομή οφελών μεταξύ παρόχων και χρηστών DSI, ο οποίος θα οριστικοποιηθεί στην COP16, το 2024, στην Τουρκία.
Σε ότι αφορά τη συμμετοχή του επιχειρηματικού τομέα ο στόχος 15 ζητά από τις χώρες να λάβουν μέτρα που θα «ενθαρρύνουν και θα διευκολύνουν» τις μεγάλες διεθνείς εταιρείες και χρηματοπιστωτικά ιδρύματα ώστε να αξιολογούν και να δημοσιοποιούν τους κινδύνους και τις επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα από τη λειτουργία τους και τις σχετιζόμενες αλυσίδες προμήθειας και εμπορίας. Η απάλειψη από το τελικό κείμενο του όρου «υποχρεωτικά» θεωρείται ότι αποδυναμώνει αυτόν τον στόχο.
Και ο στόχος 16 για την παραγωγή και κατανάλωση, που είναι βασικά αίτια απώλειας βιοποικιλότητας, είναι αποδυναμωμένος. Τα αρχικά κείμενα περιείχαν προβλέψεις για περικοπή κατά 50% του αποτυπώματος της παγκόσμιας παραγωγής και κατανάλωσης ως το 2030, στο τελικό όμως υπάρχει μόνο μια ασαφής αναφορά σε «σημαντικό περιορισμό» της υπερκατανάλωσης και των απορριμμάτων» χωρίς ποσοτικό δείκτη. Αν και υπάρχει πρόβλεψη για μείωση της σπατάλης τροφίμων κατά 50%, δεν αναφέρεται η κρίσιμη ανάγκη αλλαγής των διατροφικών προτύπων και ιδιαίτερα της κατανάλωσης κρέατος. Πρόσφατη μελέτη[3] αναφέρει ότι χρειάζονται ριζικές αλλαγές στην αγροτική παραγωγή για να διασφαλιστεί η παγκόσμια διατροφική επάρκεια αλλά και να αντιμετωπιστεί η περιβαλλοντική κρίση. Χαρακτηριστικά τονίζει ότι στον δυτικό κόσμο η κατανάλωση κρέατος πρέπει να μειωθεί κατά 90%.
Μεγάλη επιτυχία θεωρείται και ο στόχος 18 για τη μείωση ή αναμόρφωση των βλαπτικών για την βιοποικιλότητα επιδοτήσεων κατά τουλάχιστον 500 δισ. δολάρια ετησίως, με παράλληλη ισχυροποίηση των κινήτρων για βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων. Πρόσφατη έρευνα[4] δείχνει ότι περίπου 1,8 τρισ. δολάρια κάθε χρόνο στηρίζουν δραστηριότητες με μεγάλες επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα και μεγάλη παραγωγή αερίων του θερμοκηπίου, όπως η κτηνοτροφία στη λεκάνη του Αμαζονίου, η υπεράντληση νερού στη Μέση Ανατολή, η υλοτομία στα τροπικά δάση, η υπερβολική χρήση συνθετικών λιπασμάτων και η επέκταση της εξόρυξης ορυκτών καυσίμων.
Το θέμα της διασφάλισης πόρων οδήγησε σε σκληρές αντιπαραθέσεις, μάλιστα 70 εκπρόσωποι χωρών της Ασίας, της Αφρικής και της νότιας Αμερικής εγκατέλειψαν τις τελικές διαπραγματεύσεις για αρκετές ώρες. Τελικά, ο στόχος 19 προβλέπει κινητοποίηση πόρων ύψους τουλάχιστον 200 δισ. δολαρίων ετησίως για δράσεις διατήρησης σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, από τον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Αντίθετα, αν και οι αναπτυσσόμενες χώρες ζητούσαν χρηματοροές ύψους 100 δισ. δολαρίων ετησίως από τις αναπτυγμένες χώρες προς αυτές, με έμφαση στις φτωχότερες και τα μικρά νησιωτικά κράτη, η τελική απόφαση προβλέπει μόνον 20 δισ. δολάρια ετησίως ως το 2025 και μετά 30 δισ. δολάρια ετησίως ως το 2030. Είναι ενδιαφέρον ότι το κείμενο προβλέπει πως οποιαδήποτε χώρα μπορεί να συνεισφέρει πόρους εθελοντικά, κάτι που θεωρήθηκε κίνηση καλής θέλησης προς τις κυβερνήσεις που ζητούσαν συμμετοχή των ισχυρών οικονομικά χωρών, όπως η Κίνα, η οποία η Παγκόσμια Τράπεζα ακόμη κατατάσσει στις αναπτυσσόμενες, με βάση στοιχεία του 1992. Ερωτηθείς σχετικά, ο Ευρωπαίος Επίτροπος για το Περιβάλλον Virginijus Sinkevičius απάντησε ότι «Δεν μπορούμε να μένουμε στις αξιολογήσεις του 1992, αλλά πρέπει να λειτουργούμε με τη σημερινή πραγματικότητα, που είναι πολύ διαφορετική».
Σχετικά με τη συμμόρφωση, οι χώρες υποχρεούνται να υποβάλουν αναφορές ανά πενταετία με δείκτες αξιολόγησης εξειδικευμένους για τους στόχους. Οι συνολικές αναφορές για την επίτευξη των στόχων του Πλαισίου θα δημοσιευτούν το 2026 και το 2029.
Αναμφισβήτητα, η «Συμφωνία του Κουνμίνγκ-Μόντρεαλ», όπως επίσης ονομάζεται το Πλαίσιο, είναι ένα σημαντικό βήμα προόδου στον αγώνα για την προστασία της ζωής στη Γη και πολλοί θεωρούν ότι το τελικό κείμενο είναι καλύτερο από το αναμενόμενο.
Το αν θα είναι και αποτελεσματική μένει να δειχθεί, καθώς κάποιες από τις προβλέψεις δεν είναι επαρκείς, κάποιες από τις οι προθεσμίες είναι πολύ μακρινές σε σχέση με τις τρέχουσες, πιεστικές ανάγκες και, για μια φορά ακόμη, λείπει το δεσμευτικό πλαίσιο και η συμμόρφωση παραμένει σε μεγάλο βαθμό εθελοντική.
Δεν πρέπει άλλωστε να λησμονούμε ότι το προηγούμενο δεκαετές σχέδιο, που είχε υπογραφεί με ενθουσιασμό στη Ναγκόγια της Ιαπωνίας το 2010, δεν πέτυχε σχεδόν κανέναν από τους 20 στόχους του, τους περίφημους Στόχους Aichi, κυρίως λόγω της απουσίας ουσιαστικών και δεσμευτικών μηχανισμών εφαρμογής.
Nίκος Πέτρου
Πρόεδρος ΔΣ ΕΕΠΦ
[1] https://ipbes.net/global-assessment
[2] https://www.theguardian.com/environment/2021/sep/08/marseille-summit-indigenous-people-best-keepers-of-their-lands-aoe
